Գլուխ 2: Պետական ծրագրեր և տնտեսական ռազմավարություն

Պետության հետ համագործակցությունը ինձ համար բացահայտեց պետական ապարատի հիմնախնդիրներից մեկը՝ պաշտոնյաների շրջանում պատասխանատվության և լիազորությունների անարդյունավետ բաշխում: Նման իրավիճակը հանգեցնում է աշխատանք կատարելու խթանների բացակայության և, որպես հետևանք, ցանկացած նախաձեռնության մերժման: Պաշտոնյաների շրջանում գերակշռում է այն գաղափարը, որն արտահայտել էր իշխանության երիտասարդ ներկայացուցիչներից մեկը փակ նիստի ընթացքում, որտեղ քննարկվում էր ծրագիր, ուղղակիորեն կապված իր պատասխանատվության ոլորտի հետ.

«Պետությունը չպետք է զբաղվի որևէ ծրագրերով։ Պետությունը վերահսկող մարմին է»։

Նման մոտեցումը, երբ գերատեսչությունները միայն վերահսկում են իրենց պատասխանատվության գոտում ընթացող գործընթացները և չեն զբաղվում սեփական ծրագրերի և նախագծերի իրագործմամբ, չի կարող ապահովել երկրի կայուն զարգացումը։

Հայաստանը հիմնականում շրջապատված է ավտորիտար երկրներով, մենք անցել ենք կայսրություններին և նրանց գաղափարախոսություններին ենթարկվելու դժվար ճանապարհով: Այժմ, ի տարբերություն նախորդ՝ սոցիալիստական մոդելի, պետությունը գրեթե չի միջամտում տնտեսությանը, իրականացնելով միայն կարգավորիչ գործառույթ։ Դա հնարավորություն է տալիս շուկային գործել, սակայն դա բավարար չէ զարգացման համար, որը պահանջում է ճշգրիտ տնտեսական ռազմավարություն։ Ազատ շուկան հանդիսանում է երկրների մեծամասնության առաջընթացի շարժիչ ուժը, սակայն նոր տնտեսական նիշերի յուրացման և կայուն աճի համար անհրաժեշտ է պետության ներգրավվածություն։ Շուկայական հարաբերությունները ապահովում են ձեռնարկատերերին վաճառքի հնարավորություններով, իսկ սպառողներին՝ ապրանքներով, մասնավոր սեկտորը արագ որսում է նոր միտումները և ապահովում տեխնոլոգիաների զարգացումը, բայց տնտեսության զգալի աճի համար անհրաժեշտ է գրագետ տնտեսական ռազմավարություն և իրավական համակարգ։ Մեր պարագայում, երբ տնտեսություն ստեղծելու ուղին սկսվում է գրեթե զրոյից, անհրաժեշտ են պետական ծրագրեր և նախագծեր։ Այլ կերպ ասած, պետությունը պետք է իր իրավասության ներքո ստեղծի ձեռնարկություններ ու ստարտափներ և հարմարեցնի այդ նպատակների համար կառավարման մեխանիզմները։

Տեսնենք, թե ինչպիսի իրավիճակ է զարգացած երկրներում: Արևմտյան Եվրոպայի, ԱՄՆ-ի և առաջադեմ «Ասիական վագրերի» տնտեսությունները համարվում են լիբերալ, սակայն նրանց պետական ծրագրերի մտածվածությունն ու մասշտաբները կարող են համեմատվել և նույնիսկ գերազանցել սոցիալիստական երկրների համանման ծրագրերին: Շուկան նույնպես ենթարկվում է կառավարման՝ հատկապես ճգնաժամային ժամանակահատվածներում: Ձեռնարկություններին և բանկերին պարտքերը մարելու համար հատկացվում են խոշոր սուբսիդիաներ ու առաջիկայում հնարավոր չի թվում հրաժարվել նման խթանիչ միջոցներից [16]: Տիեզերքի և բժշկության նման տեխնոլոգիական ոլորտների և դրանց մեջ հետազոտությունների ֆինանսավորումն իրականացնում է պետությունը [17]՝ պետական ծրագրերի և միասնական տնտեսական ռազմավարության շրջանակներում [18]: Այս ռազմավարությունը ձևավորվում է համաշխարհային տեխնոլոգիական և սոցիալական փոփոխությունների հաշվառմամբ, որոնց ուսումնասիրությամբ և կանխատեսմամբ զբաղվում են պետական և մասնավոր փորձագիտական շրջանակները: 

Մինչդեռ, զարգացող երկրներում մեծամասամբ պետության միջամտությունը տնտեսությանը զգալիորեն ավելի քիչ է, իսկ որոշ դեպքերում այն դրսևորվում է առավելապես «ռեյդերական գրավումների» տեսքով: Նման կառավարման ոճը պատահական չէ․ նախ ծրագրերի և տնտեսական ռազմավարության բացակայությունը պահպանում է երկրի կախվածությունը խոշոր համաշխարհային տնտեսություններից, ինչը շահավետ է նրանց համար, ում ազդեցության ոլորտում գտնվում է երկիրը, և երկրորդ՝ տնտեսական ռազմավարություն ստեղծելու համար անհրաժեշտ են ինչպես մասնագիտական հմտություններ, այնպես էլ քաղաքական կամք, որոնք հաճախ բացակայում են իշխանության ներկայացուցիչների մոտ: 

Տնտեսական ոլորտում պետական կառավարման նոր համակարգի հիմնական տարրը պետք է դառնա մի մարմին, որի գործառույթները կլինեն երկարաժամկետ, բազմասցենարային տնտեսական ռազմավարության ստեղծումը և պետական ծրագրերի ու նախագծերի մշակումը, պետական մասնակցությամբ շահութաբեր ձեռնարկություններ և բիզնեսներ ստեղծելու նպատակով: Այդ ծրագրերի պետական աջակցությունը կարող է արտահայտվել ինչպես ֆինանսավորմամբ, այնպես էլ այդ բիզնեսների գործունեության համար նպաստավոր պայմանների ստեղծմամբ, դիվանագիտական աջակցությամբ և այլ գործիքներով, որոնք հասանելի են պետությանը, բայց անհասանելի են մասնավոր անձանց: Տվյալ ծրագրերի և նախագծերի ներուժի ուսումնասիրությունը պետք է իրականացվի կոնկրետ ոլորտներում խորը փորձագիտական գիտելիքների հիման վրա հաճախ արտաքին վերլուծական շրջանակների ներգրավմամբ և տեղեկատվության մաքրության խիստ վերահսկմամբ: Եվ, իհարկե, նախ անհրաժեշտ է խորապես ուսումնասիրել սեփական երկրի ներուժը, քանի որ ծրագրերի մի մասը կարող են կապված լինել նրա տարածքի և բնակչության առանձնահատկությունների հետ։

Որպես նման ծրագրի օրինակ՝ կարող ենք դիտարկել մի նախագիծ ավիացիայի ոլորտում [19], որի արդիականությունը հիմնավորվում է Հայաստանի աշխարհագրական դիրքի առանձնահատկություններով, և որը կարող է դառնալ մեր տնտեսական զարգացման հզոր գործիք:

Հիշենք, թե ինչ գործընթացներ էին տեղի ունենում համաշխարհային ավիացիոն շուկայում վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում. երեք արաբական ավիաընկերություններ հետևողականորեն դուրս մղեցին ամերիկյան և եվրոպական մրցակիցներին Եվրոպայի և Ասիայի որոշ երկրների ու Ավստրալասիայի միջև երթուղիներում [20] [21] [22] իրենց աշխարհագրական նպաստավոր դիրքի և կառավարությունների համապարփակ ներգրավվածության շնորհիվ: Դա ոչ այլ ինչ է, քան պետական ծրագրեր երկարաժամկետ տնտեսական ռազմավարության շրջանակներում: Նրանց օդանավակայանները դարձան տարանցիկ կենտրոններ, որոնց միջոցով իրականացվում են հեռահար թռիչքներ մեծ լայնիրան ինքնաթիռներով: Մինչդեռ Երևանի աշխարհագրական դիրքը հնարավորություն է տալիս ստեղծել խոշոր հայկական ավիաընկերություն, որը եվրոպական ուղղությամբ կօգտագործի նեղիրան միջին հեռահարության ինքնաթիռներ՝ ավելի ցածր վառելիքի ծախսով, իսկ արևելյան ուղղությամբ՝ լայնիրան հեռահար ինքնաթիռներ: Դեպի Եվրոպա թռիչքների շահավետությունը հնարավորություն է տալիս ընդլայնել երթուղիների աշխարհագրությունը՝ ընդգրկելով ոչ միայն խոշոր տրանսպորտային հանգույցներ, այլև այն ուղղությունները, որոնք ներկայումս տնտեսական շահ չեն ներկայացնում արաբների համար: Դա նշանակում է, որ մեկ ավիաընկերության շրջանակներում, ճանապարհորդելով աշխարհի տարբեր մասերի միջև, հնարավոր կլինի սահմանափակվել երկու թռիչքներով այժմյան երեքի փոխարեն: Այս նախագծի իրականացումը և Երևանի տարանցիկ կարգավիճակը, անկասկած, կնշանակեն նրա արագ տնտեսական զարգացում և գործազրկության նվազում՝ հաճախորդների սպասարկման ու քեյթրինգի հաշվին: Նախագծի հիմնավորումն ու տեխնիկական տեղեկատվությունը կարելի է գտնել ARZ Holding ընկերության կայքում [19]:

Տնտեսական ռազմավարության բացակայությունը և նմանատիպ ծրագրերի նկատմամբ անտարբերությունը բնորոշ է ոչ միայն մեր երկրին, այլ նաև մեր հարևանների մեծամասնությանը: Միայն թուրքերն, ովքեր ներկայումս ունեն տնտեսության երկարաժամկետ ծրագրային տեսլական՝ պետությունը չսահմանափակելով միայն վերահսկողական գործառույթներով, իրականացրել են նմանատիպ նախագիծ, և այն հիանալի աշխատում է: Սակայն նրանց խոշոր օդանավակայաններից ինքնաթիռները չեն հասնում որոշ արևելյան քաղաքներ: Մեր դեպքում այս նախագծի իրականացումը հնարավոր է ամբողջ ծավալով, բայց մեզ անհրաժեշտ է գործընկերային աջակցություն ձեռք բերել մի քանի կոնկրետ օտարերկրյա ավիաընկերություններից մեկի հետ: Նրանք չպետք է լինեն մեր հավանական մրցակիցների հետ նույն ալյանսներում և պետք է ունենան բավարար տնտեսական և քաղաքական կշիռ՝ հաղթահարելու այն ուժային կենտրոնների դիմադրությունը, որոնց ձեռնտու չէ Հայաստանի սուվերենության ամրապնդումը: Հենց այս քաղաքական բաղադրիչն է պահանջում այս նախագծին պետական ծրագրի կարգավիճակ տրամադրելը:

Այսօր աշխարհաքաղաքական իրավիճակը, մասնավորապես ռուսական ընկերությունների դուրսբերումը համաշխարհային ավիացիոն շուկայից, դարձրել է նման ավիաընկերության նախագիծը առավել արդիական, թեև հայտնի ավիացիոն Anna ամսագիրը դեռ 2013 թվականին գրում էր Երևանի եզակի հնարավորությունների մասին [23]: Երկու տարի անց ԱՄՆ-ի ավիաընկերությունները սկսեցին հակադեմփինգային հետաքննություն՝ կասկածելով, որ Պարսից ծոցի երկրները սուբսիդավորում են իրենց ավիաընկերություններին, ինչը ստեղծում է անհավասար պայմաններ ավիացիոն շուկայում [24] [25] [26], սակայն հետագայում բոլոր ներգրավվածները ստիպված եղան խաղաղ բաժանել ԱՄՆ-ի երկինքը, իսկ արաբական երկրները շարունակեցին իրենց ծրագրերի անշեղ քաղաքական աջակցությունը:

Հայկական ավիաընկերությունների փակումը [27] [28], ինչպես նաև շատ այլ ձախողումներ, կապված են որոշումներ կայացնող անձանց նույն ոչ կոմպետենտության հետ՝ թե՛ մասնավոր սեկտորում, թե՛ պետական կառույցներում: Եթե մի կողմ թողնենք այս գործընթացների հավանական կոռուպցիոն բաղադրիչը, ապա հայկական ավիացիայի հիմնական խնդիրը տասնամյակներ շարունակ չի փոխվել. ստեղծվում են ընկերություններ, որոնք ուղղված են ներքին շուկայի վրա` point-to-point, և մեր երկիրը չեն դիտարկում՝ որպես տարանցիկ կենտրոն: Նման ընկերությունները մրցում են ռուսական և այլ փոխադրողների հետ, որոնց հայրենական օդային տարածքն ու «բաց երկնքի» քաղաքականության մեջ չմասնակցելը նրանց համար ավելի նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում [29]:

Ինչ վերաբերում է նոր հայկական ավիաընկերության նախագծին՝ Երևանի տարանցիկ կարգավիճակով, ապա դրա առաջմղման պատմության մեջ կան գործադիր իշխանության հետ փոխգործակցության բազմաթիվ փորձեր, ինչպես 2018-ից առաջ, այնպես էլ հետո: Պետությանը առաջարկվել է ստեղծել փորձագիտական խորհուրդ, որն օժտված կլինի հնարավոր գործընկերների հետ բանակցելու լիազորություններով, և որի համար անհրաժեշտ չէր որևէ պետական ֆինանսավորում, այդ թվում՝ ճանապարհային և ներկայացուցչական ծախսերի համար: Միակ բանը, որն անհրաժեշտ էր արդյունավետ բանակցությունների մեկնարկի համար՝ պետական ծրագրի կարգավիճակն էր: Սակայն պաշտոնյաների և գերատեսչությունների վարքագծում հստակ նկատվում էր նույն սցենարը՝ ծանոթացում նախագծին, հետաքրքրություն, երկար ուսումնասիրություն ու նախագիծը պետության շրջանակներից դուրս բերելու և մասնավոր դաշտ տեղափոխելու փորձեր: Այստեղ կարևոր է ընդգծել, որ ոլորտային գերատեսչությունների ներկայացուցիչներին բազմիցս առաջարկվել է հիմնավորել նախագծի անկատարությունը, եթե այն կա, գտնել սխալներ դրա փաստարկներում և հաշվարկներում, սակայն նման բան չի արվել: Պաշտոնյաների՝ նախագծի վրա մասնավոր կարգով աշխատելու ցանկությունը դարձավ հերթական ցուցանիշ այն բանի, որ պետական պաշտոնները իրենց ներկայիս վիճակով չեն ցուցաբերում բավարար մոտիվացիա: Չեն փնտրվում երկրի համար նոր հնարավորություններ, տիրում է աննախաձեռնողականությունն ու վախ ցանկացած ակտիվ գործողություններից: Սա տեղի է ունենում, քանի որ մեր քաղաքական համակարգը տասնամյակներով չի թարմացվել՝ հաշվի առնելով նոր իրողությունները, տեխնոլոգիաները, արդի տեսությունները և հետազոտությունները սոցիալական գիտություններում: Պաշտոնյայի համար ստեղծվել են այնպիսի պայմաններ, երբ պաշտոնավարման հաջողությունը կարող է համարվել այն իրավիճակը, երբ նա տարիների ընթացքում իրեն չի վարկաբեկել: Իսկ ձեռքբերումները, իրեն վստահված ոլորտում դրական փոփոխությունները կարող են միայն բարդացնել նրա վիճակը, քանի որ նա դառնում է մրցակից իր անմիջական ղեկավարության աչքերում: Հետևաբար, պետծառայողները հետաքրքրված չեն իրական հաջողություններով և զարգացմամբ, խուսափում են պատասխանատվությունից և արգելափակում են նախաձեռնությունների մեծ մասը:

Այս կապակցությամբ պետական ապարատին անհրաժեշտ է աշխատողների գործունեությունը խթանելու համակարգ և աշխատանքի արդյունքների վերահսկման համակարգ։ Խթանման համակարգը գերատեսչությունների աշխատանքի հատուկ ռեգլամենտ է, որը դնում է առաջնահերթություն՝ պետության կողմից մշակված զարգացման ռազմավարության համապատասխանությանը։ Վերահսկման համակարգը (եթե թողնենք պետական ապարատում արհեստական բանականության ներդրման հարցերը) կարող է ներկայացնել իրենից վերահսկիչ հանձնաժողովներ, որոնք ուսումնասիրում են գերատեսչությունների և պետծառայողների գործունեությունը։ Դրանից բացի, անհրաժեշտ է հասկանալ պետական հիերարխիայի կրճատման կարևորությունը, քանի որ ուռճացրած, չափազանց մեծ պետական ապարատը չի նպաստում նախարարությունների աշխատանքի արդյունավետությանը և որոշումների արագ ընդունմանը։

Պետության ֆունկցիաները շատ ավելի լայն են, քան սուբյեկտների միջև վեճերի լուծումը և տնտեսվարական հարցերը, որոնք պետք է լիովին հանձնվեն համայնքապետարաններին։ Տնտեսական քաղաքականությունը ավելին է, քան վարկային տոկոսադրույքի կարգավորումը և ինֆլյացիայի վերահսկումը։ Այս նյութում նկարագրված երևույթների մեծ մասը կիրառելի է ոչ միայն տնտեսության մեջ, այլ նաև ուրիշ ոլորտներում, որտեղ նույնպես առկա են գերատեսչությունների արդյունավետության խնդիրներ։ Ոչ կոմպետենտությունը և անձնական աճի խթանների բացակայությունը բնորոշ է պետական պատասխանատվության բոլոր ոլորտների գործիչներին, ներառյալ գիտությունը, մշակույթը, կրթությունը, բժշկությունը և բանակը։ Պետք է հիշել, որ ցանկացած բարեփոխումներ ենթադրում են համակարգի մեջ գտնվող մարդկանց նկատմամբ պահանջների բարձրացում, ինչը անպայման կառաջացնի դիմադրություն, որը պետք է անընդհատ ճնշվի։

Այս գլխում ներկայացված էր միայն մեկ նախագիծ, որը հավակնում է պետական ծրագրի կարգավիճակի, սակայն նման կարգավիճակ պետք է ստանան նաև ուրիշները, օրինակ՝ էկոլոգիապես մաքուր քիմիական կլաստերի նախագիծ Վանաձոր քաղաքում [30], մի քանի գերհամակարգիչների նախագծեր, միկրոպրոցեսորների և չիպերի արտադրության նախագիծ, բազմաթիվ IT ստարտափներ, մետալուրգիական ոլորտի բարեփոխումներ, կինոարդյունաբերության բարեփոխումներ, ավտոմատացված բարձր տեխնոլոգիական գյուղատնտեսություն և մի շարք այլ արդյունաբերական նախագծեր [31]։

«Պետական գործիչները տարբերվում են քաղաքական գործիչներից նրանով, որ առաջինները մտածում են երկրի ապագայի մասին, իսկ երկրորդները՝ գալիք ընտրությունների մասին» — Ուինսթոն Չերչիլ։